جمع‌بندی زیست 2- دستگاه عصبی
جمع‌بندی زیست‌شناسی سال سوم- دستگاه عصبی
در مطلب زیر خلاصه‌ای از فصل دستگاه عصبی آورده شده. امیدواریم نکات آن برای دوران جمع‌بندی مفید باشد.
جريان عصبي در يك نورون هميشه يك طرفه و از دندريت به جسم سلولي و از جسم سلولي به آكسون است.
دندريت‌ها، گيرنده‌ي پيام عصبي و آكسون‌ها انتقال دهنده‌ي پيام عصبي هستند.
غلاف ميلين ماده‌اي از جنس پروتئين و فسفوليپيد (از جنس غشا) است كه در بسياري از نورون‌ها توسط سلول‌هاي پشتيبان ساخته مي‌شود و پيرامون دندريت و آكسون را مي‌پوشاند. ميلين نسبت به جريان عصبي عايق است.
قسمت‌هايي از دندريت يا آكسون كه فاقد غلاف ميلين هستند گره‌ي رانويه نام دارند.
هدايت پيام عصبي در رشته‌هاي داراي ميلين سريعتر است زيرا وقتي جريان عصبي در طول رشته حركت مي‌كند، از يك گره به گره‌ي ديگر مي‌جهد.
باز شدن كانال دريچه‌دار سديمي و سپس كانال دريچه‌دار پتاسيمي باعث ايجاد پتانسيل عمل مي‌شوند ولي پس از بسته شدن اين دريچه‌ها، افزايش فعاليت پمپ سديم _ پتاسيم موجب برقراري پتانسيل آرامش مي‌شود و غلظت يون‌ها به حالت اوليه برمي‌گرداند.
پتانسيل آرامش زماني تعريف مي‌شود كه نورون در حال فعاليت عصبي نيست. اختلاف پتانسيل الكتريكي بين دو سوي غشا در اين حالت، پتانسيل آرامش نام دارد.
در هنگام پتانسيل آرامش، پتانسيل درون سلول نسبت به بيرون آن منفي‌تر است.
در حالت عادي غلظت يون سديم در خارج نورون بسيار بيشتر از غلظت آن در درون سلول است. در حالت استراحت، نفوذپذيري غشا به يون‌هاي پتاسيم بسيار بيشتر از نفوذپذيري آن به يون‌هاي سديم است.
در غشاي سلول‌ها، پروتئيني به نام پمپ سديم _ پتاسيم وجود دارد كه با انتقال فعال و صرف ATP، يون‌هاي سديم را به خارج و يون‌هاي پتاسيم را به داخل سلول مي‌راند.
پتانسيل عمل عبارت است از تغيير ناگهاني و شديد اختلاف پتانسيل بين دو سوي غشا كه در مدت زمان كوتاهي انجام مي‌شود و طي آن پتانسيل داخل غشا در مدت بسيار كوتاهي نسبت به خارج مثبت‌تر مي‌شود و بلافاصله به حالت اول خود برمي‌گردد و منفي‌تر مي‌شود.
پتانسيل عمل در دو مرحله انجام مي‌گيرد:
ورود ناگهاني سديم به داخل سلول كه در اين مرحله كانال‌هاي دريچه‌دار سديمي باز هستند.
خروج ناگهاني يون‌هاي پتاسيم از سلول كه در اين مرحله كانال‌هاي دريچه‌دار پتاسيمي باز هستند.
محل ارتباط نورون با سلول ديگر سيناپس نام دارد. سيناپس آكسون را با دندريت، جسم سلولي ، سلول ماهيچه‌اي يا غده مرتبط مي‌كند.
براي ساخت و ترشح انتقال‌دهنده‌هاي عصبي علاوه بر محرك‌هاي مختلف محيطي، عوامل هورموني نيز دخالت دارند.
نيكوتين در مغز عملكردي مانند انتقال دهنده‌ي عصبي استيل كولين دارد.
مواد مخدر در تسكين درد و القاي خواب نقش دارند و به همين دليل بعضي مواد روان‌گردان به عنوان دارو نيز استفاده مي‌شوند.
مغز مركز اصلي پردازش در بدن است.
قشر مخ، لايه‌ي چين‌خورده‌ي خارجي است. اين چين خوردگي‌ها باعث افزايش سطح در ناحيه‌ي مخ مي‌شود و كمك مي‌كند كه مغز درون جمجمه جا بگيرد. جسم سلولي نورون‌ها در آن قرار دارند و بخش خاكستري نام دارد.
نيمكره‌هاي راست و چپ مخ توسط دسته‌اي از تارهاي عصبي به نام جسم پينه‌اي به هم مرتبط هستند.
مخچه در پشت ساقه ي مغز قرار دارد، كرمينه بين دو نيمكره‌ي آن قرار گرفته و اين اندام مهمترين مركز هماهنگي و يادگيري حركات لازم براي تنظيم حالت بدن و حفظ تعادل است.
بصل‌النخاع پايين ترين بخش مغز است.
تالاموس در بالاي ساقه‌ي مغز قرار دارد، در پردازش اطلاعات حسي نقش مهمي دارد، اطلاعات حسي را از اغلب نقاط بدن دريافت و تقويت كرده و به بخش‌هاي مربوطه در قشر مخ مي‌فرستد.
هيپوتالاموس در زير تالاموس قرار دارد و مهمترين غده‌اي است كه مستقيما تحت تاثير محيط و عوامل محيطي قرار مي‌گيرد، به همراه بصل‌النخاع فعاليت‌هاي حياتي بدن مانند تنفس و ضربان قلب را تنظيم مي‌كند، مركز احساس تشنگي و گرسنگي و تنظيم دماي مركزي بدن است، بسياري از اعمال غده‌هاي درون‌ريز بدن را كنترل مي‌كند.
دستگاه ليمبيك نقش مهمي در حافظه، يادگيري و احساسات (مانند احساس رضايت و لذت) دارد.
نخاع 31جفت عصب دارد و هر عصب داراي دو ريشه است: ريشه‌ي شكمي (محتوي نورون‌هاي حركتي) و ريشه‌ي پشتي (محتوي نورون‌هاي حسي)
در ريشه ي پشتي نخاع، دندريت، جسم سلولي و آكسون نورون هاي حسي قرار دارند.
در ماده‌ي خاكستري نخاع، جسم سلولي نورون هاي حركتي و نورون‌هاي رابط قرار دارند.
در ريشه‌ي شكمي نخاع، آكسون نورون حركتي وجود دارد.
پرده‌ي مننژ سه لايه‌اي در پستانداران وجود دارد و وظيفه‌ي آن حفاظت و تغذيه‌ي بافت عصبي است.
دستگاه عصبي پيكري دو نوع عملكرد دارد: ارادي (به وسيله‌ي نورون‌هاي حركتي كه محرك ماهيچه‌هاي اسكلتي هستند انجام مي‌شود) و غير ارادي (انعكاس‌هاي نخاعي)
دستگاه عصبي خودمختار دو بخش دارد: اعصاب سمپاتيك و اعصاب پاراسمپاتيك
اعصاب پاراسمپاتيك : باعث برقراري حالت آرامش و انجام فعاليت‌هاي عادي بدن مي‌شود مانند كاهش فشار خون و ضربان قلب و آغاز فعاليت‌هاي گوارشي
اعصاب سمپاتيك : باعث ايجاد حالت آماده‌باش در بدن مي‌شود. مثل افزايش فشار خون ، ضربان قلب، تنفس و هدايت جريان خون به قلب و ماهيچه‌هاي اسكلتي
بافت ماهيچه‌ي صاف از سلول‌هاي رشته‌اي و غيرمنشعب ساخته مي‌شود. درون شبكه‌ي ساركوپلاسمي آن‌ها مقدار زيادي ذخيره‌ي كلسيم وجود دارد. فعاليت اين ماهيچه‌ها توسط اعصاب خودمختار صورت مي‌گيرد.
همه‌ي اعمال بدن يك فرد با آسيب به مخچه غير دقيق انجام نمي‌شوند مثل انعكاس‌هاي نخاعي.
در انعكاس زردپي زير زانو، نورون حركتي كه از طريق نورون رابط پيام عصبي مربوط به توقف حركت را دريافت مي‌كند، با ماهيچه‌ي عقب ران (دوسر) سيناپس دارد. نورون حركتي كه مستقيما از نورون حسي پيام عصبي حركت را دريافت مي‌كند، با ماهيچه‌ي جلوي ران (چهارسر) سيناپس دارد.
در انعكاس زردپي زير زانو مجموعا چهار نورون وجود دارد: يك نورون حسي، يك نورون رابط، دو نورون حركتي
سلول‌هاي عصبي جانوران مختلف از نظر عملكرد بسيار به هم شبيه هستند اما در سازمان‌يافتگي عصبي با هم تفاوت دارند.
در ميان جانداران هيدرشبكه‌ي عصبي دارد و فاقد مغز و طناب عصبي است. پلاناريا كه از كرم‌هاي پهن است دو طناب عصبي موازي در دو طرف بدن خود دارد كه اجتماعي از رشته‌هاي عصبي آكسون و دندريت است و فاقد جسم سلولي مي‌باشد.
در بي‌مهره‌ها مانند بندپايان، طناب عصبي شكمي با تعدادي گره (محتوي جسم سلولي نورون‌ها) و در مهره‌داران، طناب عصبي پشتي (نخاع) وجود دارد. در نخاع مهره‌داران جسم سلولي نورون‌ها در بخش خاكستري و رشته‌هاي عصبي در بخش سفيد وجود دارند.
در حشرات مغز از چند گره ي به هم جوش خورده تشكيل شده است، طناب عصبي شكمي در هر قطعه از بدن داراي يك گره‌ي عصبي اسا، هر گره فعاليت‌هاي آن بخش را كنترل مي‌كند.
چين‌خوردگي‌هاي قشر مخ به ترتيب در انسان، وال و ساير پريمات‌ها بيشتر از ديگر مهره‌داران است.
کانال آلم