با حكيم عمر خيام بيش‌تر آشنا شويد

 «غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری» معروف به «حکیم عمر خیام» دانشمند و شاعر به‌نام ایرانی در دوره‌ی سلجوقی است. وی در 28 سال 427 هجری خورشیدی (18 مه 1048 میلادی)، در نیشابور متولد شد و در 510 هجری خورشیدی (1131 میلادی) در نیشابور درگذشت.  آرامگاه خیام در محله‌ی کهن شادیاخ در نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع است، قرار گرفته ‌است. او در طی زندگی پربار خود در زمینه‌های ریاضیات، اخترشناسی، شعر، فلسفه، فیزیک، موسیقی، عرفان و . . .  فعالیت کرده است.

غلامحسین مراقبی گفته ‌است که خیام در تمام زندگی‌اش ازدواج نکرد و همسر برنگزید.

برخی از زندگی‌نامه‌نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. اما، چون از لحاظ زمانی با ابن ‌سینا تفاوت زیادی داشته‌ است بعید به نظر می‌رسد که شاگرد ابن ‌سینا بوده باشد. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند اما این استادی ابن سینا، جنبه‌ی معنوی دارد.

اتفاقات مهمی در دوران زندگی خیام رخ داده که از آن جمله می‌توان به سقوط دولتآل بویه، قیام دولت سلجوقی، جنگ‌های صلیبی و ظهور باطنیان اشاره کرد.

در اوایل دوران زندگی خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به اواخر عمر خود رسیده بودند. نظامی عروضی سمرقندی، خیام را «حجه‌الحق» و ابوالفضل بیهقی او را «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن ‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه‌ی طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک یاد می‌کنند.

گفته می‌شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر در کودکی به آبله گرفتار شده بود وی را درمان ‌کرده ‌است.

«جورج سارتن» از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان قرون وسطی نام می‌برد. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین‌برانگیزی معادله‌های درجه‌ی اول تا سوم را دسته‌بندی کرد و سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی، توانست برای تمامی آن‌ها راه حلی کلی ارائه کند. تقریباً چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد که دکارت این راه حل را بعدها به صورت کامل‌تر بیان کرد. او توانست با موفقیت، عدد را به عنوان کمیتی پیوسته تعریف کرده و در واقع برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را معرفی کرد و سرانجام به این حکم رسید که هیچ کمیتی، مرکب از جزءهای تقسیم‌ناپذیر نیست و از نظر ریاضی، می‌توان هر مقداری را به بی‌نهایت بخش تقسیم کرد. هم‌چنین خیام ضمن جستجوی راهی برای اثبات «اصل توازی» (اصل پنجم مقاله‌ی اول اصول اقلیدس) در کتاب شرح «ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس» (شرح اصول مشکل‌آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد. خیام در تلاش برای اثبات این اصل، نظراتی را ارائه کرد که بعدها توسط «والیس و ساکری» ریاضی‌دانان اروپایی بیان شد و راه را برای ظهور هندسه‌های نااقلیدسی در قرن نوزده هموار کرد. بسیاری بر این باورند که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید.

کتاب باارزش دیگر در زمینه‌ی ریاضیات، «مسائلی در حساب» است که هرگز پیدا نشد؛ اما خیام به این کتاب اشاره کرده‌ است و ادعا می‌کند قواعدی برای بسط دوجمله‌ای کشف کرده است و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب آمده است؛ البته تا سده‌ی قبل، این اسناد، نامکشوف مانده بود. به احترام سبقت وی بر «اسحاق نیوتن» در این زمینه، در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع، این دو جمله‌ای‌ها، «دو جمله‌ای خیام ـ نیوتن» است. نوشتن این ضرایب به صورت منظم، مثلث خیام ـ پاسکال را شکل می‌دهد که بیانگر رابطه‌ی بین این ضرایب است.

از برجسته‌ترین کارهای وی اصلاح گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک و سلطنت ملک‌شاه سلجوقی است. وی به همین دلیل، مدار گردش کره‌ی زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد.

حاصل این تحقیقات، اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب سلطان ملک‌شاه سلجوقی) بود. در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. سال، دوازده ماه دارد؛ 6 ماه نخست، هر ماه 31 روز و 5 ماه بعد، هر ماه 30 روز و ماه آخر، 29 روز است. هر چهارسال، یک سال را کبیسه می‌خوانند که ماه آخر آن، 30 روز است و آن سال، 366 روز دارد. در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد؛ در صورتی که در تقویم گریگوری هر ده هزار سال، سه روز اشتباه دارد.

خیام دارای رباعیات مشهوری است. صادق هدایت درباره‌ی رباعیات او می‌گوید: «گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطه‌ی تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده بود.»

گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و حجه‌الحق لقب داشته است، ولی آوازه‌ی وی بیش‌تر به واسطه‌ی نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی «هومر، شکسپیر، دانته و گوته» قرار داده است. اشعار خیام به زبان‌های مختلف ترجمه شده است و «ادوارد فیتزجرالد» رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده ‌است. هم‌اکنون بیش از 100 رباعی از وی بر جای مانده است. از «مارک تواین» تا «تی.‌اس الیوت» خیام را به عنوان نماد فلسفه‌ی شرق و شاعر محبوب روشن‌فکران می‌دانند.

از وی رساله‌هایی در زمینه‌های مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه‌ی موسیقی و . . . نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه‌ی هندسه‌ی تزیینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأیید می‌کند. بسیاری، خیام را در فلسفه، استاد می‌دانند، تا آن‌جا که گاهی او را «حکیم دوران و ابن سینای زمان» شمرده‌اند.

چهره‌ی خیام در جهان

·        یکی از حفره‌های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده ‌است.

·        سیارکی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام‌گذاری شد. (سیارک ۳۰۹۵)

·        «دهانه‌ی برخوردی عمر خیام» در کره‌ی ماه به نام خیام نام‌گذاری شده ‌است.

·        در تونس، هتلی به نام خیام ساخته شده ‌است.

·        شهرک صنعتی خیام در نزدیکی نیشابور به نام خیام نام‌گذاری شده‌ است.

·        یکی از ایستگاه‌های قطار نیشابور نیز به نام خیام است.

·    در سال ۱۸۹۲ میلادی «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌نگاران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ میلادی سه مراسم بزرگداشت برای خیام برگزار کرد.